Биһиги дойдубутугар, үгэс курдук, оҕо сэттэ сааһыгар оскуолаҕа үөрэнэ киирэр. Ол эрээри кэнники сылларга үгүс төрөппүт оҕотун алтатыттан үөрэттэрэ сатыыр буолла. Ол биричиинэтинэн буолар:
– буукубаны барытын билэр, ааҕар, суоттуур буолла диэн;
– оҕо садыгар харчы төлөөн сырытыннарыы уустугуттан;
– уол оҕо оскуоланы бүтэрээт, тута үөрэххэ киирбэтэҕинэ, армияҕа барар сааһа буолар уо.д.а.
XX үйэҕэ 80 сыллар ортолоругар Россия үрдүнэн барыта 50000 алта саастаах оҕону хабан улахан экспериментальнай үлэ ыытыллыбыта. 1999 сыллаахха РМНА (Россиятааҕы медицинскэй наука академиятын) иһинэн оҕо доруобуйатын харыстабылын чинчийэр научнай институт сылыктааһынын түмүктэрэ көрдөрөрүнэн, 80 сыллардааҕар кэнники сылларга оҕо 5 төгүл үөрэнэргэ бэлэмин таһыма түспүтүн дакаастаабыт. Ол курдук, чинчийиигэ кыттыбыт оҕоттон 18,5% бэлэмнээх, 49% орто бэлэмнээх, 32,2% олох бэлэмэ суоҕа көстүбүт. Бу чинчийии түмүгүнэн, оҕо кыаҕын уонна интэриэһин учуоттаан, РФ «Үөрэхтээһин туһунан» сокуон 19 ыстатыйатыгар «оҕо доруобуйата кыайар түгэнигэр алта аҥар сааһыттан аҕыһыгар диэри оскуолаҕа киириэн сөп» диэн суруллар. Оттон СР «Үөрэхтээһин туһунан» сокуонун 13 ыстатыйатыгар оҕону оскуолаҕа ылыы сааһа чопчу ыйыллыбат, РФ сокуонугар быһаарылларын туһунан этэр.Ол эрээри билигин да оҕо араас таһымнаах оскуолаҕа киирэр. Copox төрөппүт «оскуола үөрэтиэ» диэн санаалаах оҕотун туохха да дьарыктаабат. Сорох оҕото оҕо садыгар сылдьарын үрдүнэн эбии харчы төлүү-төлүү үрүт үөһэ дьарыктаан, оскуола алын кылааһын оҕотун кытта араа-бараа билиилээх буолар. Бу курдук таһымнаах оҕолор оскуолаҕа киирэн улахан ыарахаттары көрсөллөр. Оҕо сайдыытын туораттан түргэтэппэккэ (акселерация) байытар (амплификация) үлэ ыытыллыахтаах. Бастатан туран, оҕо оскуолаҕа киириитигэр доруобай буолуохтаах. Доруобай оҕо оскуолаҕа киириэн эрэ иннинэ операцияламмыт эбэтэр доруобуйата мөлтүү сылдьыбыт түгэнигэр сыл курдук күүттэрэр ордук.
Иккиһинэн, оҕо билиэн-көрүөн баҕалаах, болҕомтолоох, толкуйа сайдыбыт, эппиэтинэстээх, саҕалаабыт үлэтин тиһэҕэр тиэрдэр, бэйэтин эрэх- турах сананар буолуохтаах.Бу сааһыгар 10-15 мүнүүтэ устата болҕомтотун ыһыктыбакка тутар буолар. Оҕо болҕомтотун тардарга улахан киһи оҕо санаатын көтөҕөн, үлэтин хайҕаан, араас түгэни олохтоон салгыы үлэлииргэ көҕүлүүр. Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕо сааһын уратытынан тутан-хабан көрөн, оонньоон, үтүктэн, бодоруһан сайдар. Онуоха оҕо сайдар эйгэтин муҥутуурдук байытыы, туһаныы олус суолталаах.
Үсүһүнэн, улахан дьону, оҕолору кытта сатаан бодоруһар, үчүгэйи- куһаҕаны араарар, сиэри-туому тутуһар буолуохтаах. Ол аата тулалыыр дьонун кытга бодоруһар баҕалаах («Мин баҕарабын»); бодоруһар киһитин сатаан истэр, быһаарсар, сүбэлэһэр, сөпсөһөр («Мин сатыыбын»); дьон-сэргэ ортотугар тутта-хапта сылдьыы быраабылатын билэр, тутуһар («Мин билэбин») буолара ирдэнэр.
Төрдүһүнэн, өй-санаа өтгүнэн сайдыылаах буолуохтаах. Санаатын табыгастаахтык этэригэр сөбүгэр тыл саппаастаах, ситимнээх саҥата сайдыбыт, төрөөбүт тылын дорҕооннорун чуолкайдык саҥарар, истэр оҕо үчүгэйдик үөрэнэр кыахтаах буолар.Билиҥҥи кэмҥэ оҕо кэпсиир, кэпсэтэр дьоҕурун сайыннарарга оҕоҕо чугас, суолталаах, интэриэһинэй тиэмэлэр тула кэпсэтии ыытыллар. Оччоҕо санаата тыытыллан, айаҕа аһыллан оҕо кэпсэтиигэ кыттар, санаатын тэҥҥэ үллэстэр. Атын оҕону кытта кыттыһан, өйдөһөн, бөлөҕүнэн тапсан үлэлиир усулуобуйата олохтонор. Тэҥҥэ ырытыһыы, дьүүллэһии, быһаарсыы, санаа атастаһыы кэмигэр бииргэ иллээхтик, сүбэлэһэн үлэлиир туһатын өйдүүр, сыаналыыр. Оҕолор бодоруһар кэмнэригэр улахан киһи кэпсэтии ис хоһооно сайдыытын, оҕолор кыттыыларын хонтуруоллуур, үтүө сүбэһит оруолун толорор, эйэ-дэмнээх тэҥҥэ кэпсэтии усулуобуйатын олохтуур.
Оҕону оскуолаҕа киириэн иннинэ аахтарыы боппуруоһа сытыытык турар. Онуоха оҕону хайдах аахтарар улахан суолталаах. Оскуола иннинэ тыл дорҕоонун таба саҥарар, арааран истэр, бу дорҕоон бэлиэтэ маннык буукуба диэн арааран билэр, кылгас сүһүөҕү буукубаны холбоон, оҕо ааҕар буолара ирдэнэр. Маннык ааҕарга үөрэммит оҕо оскуолаҕа киирэн түргэнник ааҕар, сыыһата суох суруйар буолар.
Оҕо тулалыыр эйгэтин туһунан билиилээх-көрүүлээх буолуохтаах. Ол курдук, төрөппүттэрин аатын-суолун, дьарыгын, олорор сирин, тулалыыр эйгэтин туһунан сүрүн өйдөбүллэри билэр, туһанар; кыылы, көтөрү-сүүрэри, үөнү-көйүүрү олорор, үөскүүр эйгэтинэн, аһылыгынан, туһатынан араарар, тэҥниир, бөлөхтүүр.Мал-сал өҥүн-дьүһүнүн, быһыыгын-таһаатын, ахсаанын этэр, быһаарар, көрүҥүнэн араарар, тэҥниир, бөлөхтүүр, 10 ахсаан иһинэн эбэр-көҕүрэтэр, өрө-таҥнары ааҕар, суоттуур. «Уратытын бул», «Өҥүнэн (быһыытынан) майгыннаһар оонньуурдары бул», «Ахсаанын аах», «Туох түргэний?» курдук оҕо толкуйун сайыннарар оонньуулары туһаныахха син. Оҕо оскуолаҕа киирэн суруйа үөрэнэригэр тарбахтарын былчыҥнара ситэ сайдыбыт буолуохтаах. Оҕо тарбахтарын сайыннарарга уруһуйдатар, мэһийтэрэр, тистэрэр, кыптыыйынан тутуннарар туһалаах. Буукубаны суруйтарыллыбат. Арай буукуба чаастарын, көнө, токур быстаҕас сурааһыннары тэтэрээт сурааһыннарын тутуһуннаран уруһуйдатыахха син. Онуоха оҕо хайдах туттан олоруутугар, уруучуканы, харандааһы хайдах тутарыгар болҕомтону ууруохха наада. Түмүктээн этгэххэ, хас биирдии төрөппүт, иитээччи оҕотгон туох ирдэниллэрин эрдэтгэн билэн, оҕо олоҕор биир саамай суолталаах хардыыны оҥороругар олус чаҕыппакка, сылаппакка көмөлөһүөн, оҕо сайдыытын байытыан сөп.
Аммосова В.В. Билиҥҥи кэмҥэ оҕону оскуолаҕа бэлэмнээһин. / Аммосова В.В. // Бастакы үрдэл.- 2010.- №1.- с.28
