Былыр-былыргыттан сахаларга тохсунньу – Таҥха ыйа. Таҥха Одун  Хааны, Дьылга Хааны, Чыҥыс Хааны кытта сэргэ ааттанар дьылҕа таҥарата. Бу кэмҥэ өбүгэлэрбит Таҥха Хаан киһи дьылҕатын туһунан тугу этэрин билгэлэнэн, инникилэрин торумнанан көрөллөрө. Таҥха кэмэ билиҥҥинэн тохсунньу 7 кунуттэн 19 кунугэр диэри. Тохсунньу 7-гэр уот оттооччу сүллүүкүттэр тахсаллар, оттон 13 чыыһылаҕа кэргэттэрэ, оҕолоро, кырдьаҕас өттүлэрэ тахсаллар диэн баар. Сахалар сүллүүкүттэртэн сэрэнэн, бу кэмҥэ тымтыгынан аан, түннүк үрдүнэн, дал, хотон айаҕар кириэс саайаллара. Киһи кута барсыа диэн таҥаһы таһырдьа хаалларбаттара. Таҥха кэмигэр ордук-хос тыл-өс тахсара сатаммата.

Былыр таҥхалааһын көрүҥэ элбэҕэ: ойбон иһиллээһинэ, остуол сүүрдүүтэ, этэрбэс хаамтарыыта  о.д.а. Мас, туос иһиттээх сахаларга кэлин нуучча кэлбитин кэннэ бүлүүһэ сүүрдүүтэ, кинигэнэн сэрэбиэй, о.д.а. тэнийбитэ.

Таҥхалааһыны билигин дьон-сэргэ икки өрүттээхтик ылынар: сорох көннөрү оонньуу-көр курдук, сорох билгэҕэ-таайыыга олус итэҕэйэн. Хайдах да буолтун иһин билгэлэнии-биттэнии былыргыттан күн бүгүнүгэр диэри тиийэн кэллэҕэ. Таҥханы сэҥээрээччи ааҕааччыларбыт, эһиэхэ анаан араас кинигэҕэ киирбит матырыйааллартан билгэлээһин арааһын таһаарабыт.

Биһилэх көрүүтэ

Ыстакаан 3/4-гэр ууну куталлар, онно биһилэҕи угаллар итиэннэ илиилэринэн ыстакааны хамсаталлар. Балачча кэтэһиннэрэн баран, сэрэбиэйдээччи аналлааҕын сирэйэ көстүөхтээх.

Буосканан сэрэбиэй

Бастакы ньыма. Чүмэчи буоскатын бытарытан баран, улахан ньуоскаҕа ууран, атын умайа турар чүмэчи үрдүгэр тутан ууллараллар. Онтон тымныы  уулаах иһиккэ куталлар. Ол кэннэ тоҥмут буоска быһыытынан билгэлэнэллэр. Холобура, массыына, сөмөлүөт курдук быһыылаах буоллаҕына — ыраах айаҥҥа.

Иккис ньыма. Умайа турар чүмэчи буоската уулуннаҕын аайы уулаах иһиккэ иккитэ-үстэ төхтүрүйэн куталлар. Ол кэннэ тоҥмут буосканы ууттан  хостоон, хараҥа хоско чүмэчи уотугар күлүгүн көрөн билгэлэнэллэр.

Өскөтүн биир улахан тоҥмут буоска таһынан, кыра-кыра бытархайдар баар буоллахтарына — харчыга. Оттон барыта бытархай буоска буоллаҕына сэрэбиэй табыллыбат.

Иннэнэн сэрэбиэй

Икки иннэни ылан сыанан сотой баран, тымныы уулаах бүлүүһэҕэ угал­лар. Иннэлэр бэйэ-бэйэлэрин таарыйыстахтарына, таптыыр киһигин кытта сыһыаҥҥыт тупсуо диэн сабаҕалыыллар.

Остуол хаамтарыыта

Хаамтарыллар остуол үс атахтаах, саха ууһун оҥоһуута буолуохтаах. Остуолу хаамтарыахтарын иннинэ сирэйин арыынан оҕунуохтуу-оҕунуохтуу көмүлүөк оһох иннигэр ититэллэр, сылыталлар. Илбистээх тылынан алҕаан баран, сүүрдээччи киһи тугу билиэн-истэн баҕарарын туһунан ботугураан этиэхтээх. Остуол хаамар кэмигэр наар уҥа өттүн тутуһа сылдьар буоллаҕына – бу аата үчүгэй, ыра санаа туолуутугар. Хаҥас өттүгэр халыйара – куһаҕаҥҥа. Олус илбиһирдэҕинэ, атаҕын тоһутуор, сирэйэ ыгыллыар диэри сүүрдэҕинэ-көттөҕүнэ, өлүүнү-сүтүүнү, куһаҕан олоҕу биттэнэр диэн сабаҕалыыллар эбит.

Сэргэни кууһан туруу

Урут сэргэни миинии диэн сыыһа өйдөбүл баара. Дьиэ таһыгар турар ат төбөлөөх ханнык баҕарар сэргэни кууһан туран, алгыы-алгыы ыйыталлар. Сэргэ дьигиһис гынар, хамсыыр уонна биэрбит ыйытыыларгар от-мас тыаһынан биитэр өйгөр эмискэччи көтөн кэлэр санаанан эппиэттиир yhy.

Таҥха иһиллээһин

Дьон хас да буолан түүн ойбоҥҥо тиийэллэр уонна, суорҕанынан бүрүнэн, саҥата суох сүллүүкүттэр кэпсэтэллэрин истээри кэтэһэн олороллор. Кинилэр хаһыытыа, кэпсэтиэ суохтаахтар. Сүллүүкүттэр ханнык эмэ киһини талан оройго охсо-охсо, үүммүт сана сылга ыал олоҕо-дьаһаҕа хайдах-туох буолуохтааҕын кэпсээн биэрэллэр дииллэр.

Кэрэһит киэргэллэр

Дириҥ миискэҕэ таас, мас, үрүҥ, кыһыл көмүстэртэн оҥоһуллубут киэргэллэри ук. Ол кэннэ миискэни улахан сотторунан бүрүй. Сотору арыйбакка туран түбэһиэх малы таһаар. Кыһыл көмүс – баай-дуол, үрүҥ көмүс – дэлэгэй олох, мас уонна таас дьадайыы, биһилэх – ыал буолуу, брошка – сотору кэминэн араҥаччыһыт дьахтары кытта билсиһии, ытарҕа – хоп-сип, харыга кэтэр киэргэл – түмүгэ көстүбэт элбэх үлэ.

Кумааҕынан таайыы

Элбэх буолан сэрэбиэйдэнэргэ бу олус сонун буолуоҕа. Кумааҕыны тэҥ гына быһыталааҥ. Биирдии кумааҕыга ыкса доҕордоһо сылдьар, сөбүлүү көрөр уолгут (кыыскыт) аатынсуруйуҥ. Онтон хастыы да кумааҕыга кыылы-сүөлү, көтөрү-сүүрэри суруйуҥ. Бу кумааҕылары суруга көстүбэт гына бүк тутуҥ уонна иһит түгэҕэр чүмэчи буоскатынан сыһыартааҥ. Иһити ким да көрбөтүнэ биир киһи эргитэр. Онтон, дьэ, бары мустан көрбөккө эрэ тардан ылбыт кумааҕыларгытын көрөҕүт. Атын киһи суруйбут аата эбэтэр кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр аата тигистэҕинэ, бу сылга эйиэхэ туох да «тыкпат». Онтон тус бэйэҥ кистээн суруйбутуҥ кэллэҕинэ, үчүгэйдэтэҕин.

Кинигэ ааҕыыта

Бу сэрэбиэйгэ хас да киһи кыттыан сөп. Халыҥ сахалыы тылынан суруллубут кинигэни ылаллар, чүмэчи уматаллар. Сэрэбиэйдээччи иһигэр тугу билиэн баҕарарын таайар, xapaҕын симэн баран тубэһиэх сирэйи арыйан, тубэһиэх этиини эмискэ ыйаат, төлкөтүн aaҕap.

Кумааҕы күлүгүнэн сэрэбиэй

Халыҥ кумааҕыны «быйыл миигин туох күүтэрий» дии-дии, кумалыы тутан баран бүлүүһэ үрдүгэр уматаллар. Кумааҕы умайан бүппүтүн кэннэ, чүмэчи уотугар туһаайан бүлүүһэни араастаан эргитэ сылдьан күлүгүн эркиҥҥэ көрөн инникини сылыктыыллар.

Кыыс оҕо дуу, уол дуу?

Дьоҕус иһиккэ толору уу кутан, онно биһилэҕи уган баран, таһырдьа таһааран тоҥорон кэбиһэллэр. Утуйуох иннинэ көрөллөр. Муус төһө элбэх үллэн тахсыбыттаах да, соччо элбэх уол оҕо төрүүр, оттон төһөнөн кыра-кыра оҥкучахтардаах да, оччо кыыс буолар диэн билгэлииллэр.

Этэрбэс хаамтарыыта

Кэргэн тахса илик кыргытгар этэрбэстэрин «хаамтаран» хайалара быйыл эргэ тахсарын билиэхтэрин сөп. Кыргыттар хос ааныттан саҕалаан холумтан туһаайыытын диэки биирдии-биирдии уочаратынан этэрбэстэрин ууран «хаамтараллар». Хайаларын этэрбэһэ бастакы тиийбит, ол кыыс быйыл кэр¬гэн тахсар диэн билгэлииллэр.

Аттар кэпсэтиилэрэ

Таһырдьа тахсан далга икки аты баайан баран, түүнү быһа кыбыылаах окко саһан олорон, аттар дьиэлээх дьон туһунан тугу кэпсэтэллэрин истиэххэ сөп үһү. Онно бааргын биллэриэ суохтааххын. Биллэрдэххинэ, сонно кыраан кэбиһэллэр үһү диэн баар.

Баҕа санааны таайыы

Тохсунньу ый 13 түүнэ бүтүүтэ, 14 чыыһыла үүнүүтэ (Эргэ Саҥа дьылы көрсө) түүн утуйаргар тус- туспа кумааҕыга 12 баҕа санааҕын суруй уонна бүк тутан баран сыттыгыҥ анныгар ук. Сарсыарда уһуктаат, сыттыгыҥ аннын көрбөккө эрэ үс кумааҕыны тал. Онно туох кэлбитэ туолар.

Күндү ааҕааччыларбыт! Таҥхаланыыгыт дьолу-соргуну, үөрүүнү-сырдыгы эрэ тосхойдун!

Туһаныллыбыт литература:

1. Таайтарыылаах таҥха / В.И. Бочонина, Т.М. Нохсорова. – Дьокуускай : Бичик, 2011.

2. Саха ыалын бастыҥ кинигэтэ / А.С. Тимофеева, Л.А. Баишева-Федорова. – Дьокуускай : Бичик, 2017.